Ilimiy-izertlew jumısı

2025-jılda ámelge asırılıwı rejelestirilgen joybarlar

1. “Arashan zotli qo'ylarni Orol dengizi qurigan tubida selektsiyasi, akklimatizatsiyasi va undan kelib chiqadigan kasalliklarini davolash, profilaktika qilish” atamasındaǵı ámeliy joybar

Bul joybar Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 24.06.2024 jıldaǵı         PQ-233-san ıqlım ózgeriwine salıstırǵanda turaqlı agroekotizimdi jaratıw hám de awıl xojalıǵı ónimleri jetiwtiriwshilerdıń ıqlım ózgeriwi menen baylanıslı qáwiplerge maslasıwshanlıǵın asırıw ilájları haqqındaǵı qararınıń 1-qosımsha 4-bap 44-bándine tıykarlanıp islep shıǵarılǵan.

Arashan porodalı qoydıń ónimdarlıq kórsetkishleri júdá joqarı. 6-7 ayda qózılardıń tiri salmaǵı 55-60 kg, bir jasta 75-80 kg, úlken qoshqarlar 175-180 kilogrammǵa jetedi. Bul sharwa fermerlerimiz hám xalıq ushın qoyshılıqtan dáramattı asırıw ushın keń múmkinshilik bul poroda Qırǵızstanda, 2021-jıl 15-aprel kúni jańa qoy porodası "Arashan" atı menen dizimge alındı. Biziń aldımızǵa qoyǵan maqsetimiz bul qoy porodasın Qaraqalpaqstan Respublikası sharayatına maslastırıw hám gibridlew jumısların alıp barıp jergilikli qorakól porodası menen shaǵılıstırıw arqalı Qaraqalpaq liniyaların jaratıw, akklimitizaciya nátiyjesinde qoy organizminde bolatuǵın biologiyalıq hám fiziologiyalıq ózgerislerdi anıqlap, olar arasında payda bolatuǵın keselliklerdi emlew hám profilaktika qılıw ilajların óndiriste shıǵarıwdan ibarat boladı.

Mashqalanıń tiykarı bolıp Arashan qoyi salqın hám taw sharayatına maslasqan poroda bolıp bul poroda ıssı ıqlımlı Qaraqalpaqstan Respublikası sharayatına iykemlesiwi qıyın keshedi, hár qıylı kesellikler kelip shıǵadı. Bul máseleni sheshiw maqsetinde Arashan porodalı qoydı jergilikli Qorakól porodaǵa shaǵılıstırıp jańa liniya jaratıladı. Jańa liniyanıń qolaylıqlardan biri gósh beriw qábiletiniń joqarılıǵı menen táriyplenedi.

2. “Orolbo'yi mintaqasidagi chorva mollari organizmida og'ir metallarning to'planishi natijasida ulardan olingan mahsulotlarning sifat ko'rsatkichlarini aniqlash va tanadagi og'ir metallarni kamaytirishning innovatsion usullari” atamasındaǵı ámeliy joybar

Jıllar dawamında Aral teńizine qoyılǵan suw ózi menen birge Aral teńizine sanaat shıǵındıları hám topraqlardaǵı salmaqli metal duzların alıp keldi hám teńiz suwı astında bul elementler toplanıp bardı. Teńiz suwınıń qaytıp ketiwi óz gezeginde bul elementlerdıń teńizdiń qurıǵan júzesine shıǵıp qalıwına tiykarǵı faktor boldı. Nátiyjede bul elementler basqa duzlar menen aralasıp awıl xojalıǵı maydanlarına shań formasında jetip keledi hám onda jetistirilip atırǵan ónimler quramında salmaqli metal duzları insanlar paydalanıw nátiyjesinde olardıń organizmine kumulyaciya qılınbaqta. Ayırım duzlar kancerogen tásir etiwi nátiyjesinde adamlar arasında rak (qáwipli ósimte) lerin keltirip shıǵara basladı. Bizler óz tájiriybelerimizdi haywanlar organizminde toplanıp atırǵan salmaqli metallardıń muǵdarın jáne onı saplastırıw jolların, bul elementlerdi haywan organizminen shıǵarıp taslaw nátiyjesinde azıq-awqat ónimleriniń «zıyansızlandiriw»di maqset etip alındı. Bul maqsetke erisiw ushın tájiriybeler járdeminde fitoterapiya hám etiotrop, patogenetikalıq usıllar járdeminde organizmdegi zıyanlı salmaqli metallar muǵdarın minimal dárejege jetkiziwdi ámelge asıramız. Joybarmız dawamında Aralboyi regioninda tarqalǵan keselliklerdi populyaciyasınıń matematikalıq modeli dúzilip bul model arqalı prognozlaw máseleleri islep shıǵılıladı.

3. “Fitoterapiya veterinariya- Yirik shoxli hayvonlarda tugʼriqdan keyingi endometritlarni davolash va oldini olishda iqtisodiy samaradorligi yuqori boʼlgan mahalliy dori vositalarini yaratish” atamasındaǵı ámeliy joybar

Iri shaqlı haywanlarda tuwǵannan keyingi kelip shıǵatuǵın endometritlardı emlewde házirgi dáwirde sintetikalıq antibiotiklerden paydalanıp, Bul dári ónimleri insan asqazan ishek sistemasındaǵı paydalı bakteriyalarǵa unamsız tásir etip haywanlar sútinen disbakterioz hám allergiyalıq keselliklerdi keltirip shıǵarıp atır. Joybardan gózlengen maqset siyirlar endometrit keselligin emlewde hám aldın alıwda tolıq sintetikalıq antibiotiklerden was keshiw arqalı ekologiyalıq taza sút alıwǵa erisiw, endometritlerdi etiologiyasın, subkilinikalıq endometritlerdi anıqlaw hám emlewde dárilik ósimliklerdi anıqlaw hám olardan paydalanıwdan ibarat bolıp esaplanadı.

Siyirlarda reproduktivlik funkciyanıń buzılıwı tez-tez ushraytuǵın mashqala esaplanadı, bul tezlik penen terapiyanı talap etedi. Jatır kesellikleri kóbinese biypushlıqtı keltirip shıǵaradı. Úles ushın reproduktivlik sistema kesellikleriniń ulıwma sanınıń shama menen 55,3% tin quraydı. Jatır moynı isiwiniń etiologiyası kóbinese bakterial bolıp, soń isiwdiń kóbeyiwine alıp keliwi múmkin. Bul emlewler endometriumga qaptal tásir kórsetedi, antibiotikalıq qaldıqları sútte intrauterin hám sistemalı antibiotik terapiyasınan keyin tabıladı. Sol sebepli dárilik ósimliklerden paydalanıw sintetikalıq dárilerge jaqsı alternativ esaplanadı.

4. “Qoraqalpog'istonning sho'rlangan tuproqlariga chidamli va tuproqning meliorativ holatini yaxshilaydigan Fabaceae oilasiga mansub o'simliklarni yetishtirish va ulardan tibbiyot, qishloq xo'jaligida qo'llaniladigan dori vositalari uchun biologik faol moddalar ajratib olish” atamasındaǵı ámeliy joybar

Qoraqalpaqstan Respublikası Orta Aziyanıń arqa-batısi bóleginde jaylasqan bolıp, Aral teńiziniń tásirinde qolaysız topıraq -ıqlım sharayatına iye, ekologiyalıq jaǵdaydıń jamanlasıwı sebepli onıń ekstremallıǵı kúsheygen. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoevtıń 2022-jıl 22-23 fevral kúnleri Qaraqalpaqstan Respublikasına ámelge asırǵan saparı dawamında Aral teńiziniń qurıǵan túbi topıraq ıqlım sharayatına maslastırılǵan ósimlikler maydanların keńeytiw, aymaqta jerden paydalanıw ónimliligin asırıw, suw tejewshi hám de duzdı azaytatuǵın texnologiyalardı engiziw menen birge ilimiy izertlewlerdi keńeytiw, wálayat topıraǵına uyqas ósimlik sortların jaratıw, toǵayzarlar maydanların kóbeytiw boyınsha kórsetpeler berildi. Usıllardı inabatqa alǵan túrde kebirlengen topraqlarda hám shor suw menen suwǵarıw sharayatında biomeliorant ósimlikler sıpatında sáykes keletuǵın perspektivalı túrler hám ekotipler ústinde izertlewler alıp barıw, usınıń menen birge milliy floranıń papulyaciyasın jaratıw hám qayta tiklew hám olardan aqılana paydalanıw aktual máselelerden biri esaplanadı.

Usınıs atırǵan ámeliy joybardıń maqseti Qaraqalpaqstan Respublikasınıń kebirlengen topraqlarına shıdamlı hám topıraqtıń meliorativ jaǵdayın jaqsılaytuǵın, ekstrimal Aral regionı sharayatına tiyisli Fabaceae shańaraǵına kiretuǵın biomeliorant ósimlikler: Gleditsia, Halimodendron Fisch. (chingildi serebristaya), Melilotus (donnik lekarstvenniy), Glycyrrhíza (shıyrınmiya) hám basqalar ósimliklerinen paydalanǵan túrde analıq nállerin jaratıp, milliy floranıń papulyaciyasın qayta tiklew hám olardan alınǵan biologiyalıq aktiv elementler tiykarında medicina hám awıl xojalıǵında qollanılatuǵın ónimler jaratıwdan ibarat.

Gleditsia (sem. Fabaceae) toparındaǵı ósimlikler kúshli tamırǵa iye bolıp, olardıń ósiwi dáwirinde tamır tuganaklari topıraqtı tolıq emes demineralizaciya qıladı hám ayırım zıyanlı aralaspalar ósimliktiń jer ústi bólegin ósiwine sarplanadı. Bunnan tısqarı, Gleditsia topıraq qatlamınıń shorlanıwına shıdam beredi, qurǵaqlıqqa shıdamlılıǵı hám suwıqqa shıdamlılıǵı menen ajralıp turadı hám de azottı fiksaciyalawshı ósimlik esaplanıp, onıń gúli ózinde kóp nektar saqlaydı. Ósimlik suwıqqa shıdamlı bolıp, -30 -35°S temperaturaǵa shıdam beredi. Mıywe qabıǵınıń jumsaq qismi shıyrın dámi ushın azıq-awqat hám alkogollı hám alkogolsız ishimlikler islep shıǵıwda hám sharwashılıqta ot-jem retinde qollanıladı.

Gleditsia triacanthos ósimliginiń poyasi júdá bekkem bolıp, topıraqta uzaq waqıt shirigenligi sebepli aǵash sanaatında qolay dekorativ mebeller, ústinler islep shıǵarıw ushın qollanıladı. Onıń urıǵınan ÓzR FA Ósimlik elementleri ximiyası institutı xızmetkerleri tárepinen immunologiya hám tsitologiya diagnostikasında qollanıwshı “Gledol” reaktiv medicina ámeliyatında qollanılıp atır.

Shingildi (chingildi serebristiy) dıń miyweleri hám Melilo'tus jer ústki bólegi qıs waqtında mayda shaqlı sharwalar ushın uglevod hám belokqa bay azıq esaplanadı, Glycyrrhíza (shıyrınmiya) bolsa eksportbop dárilik ósimlik esaplanadi. Alhagi-arid ıqlım aymaqlar ushın tiykarǵı ot-jem bazası jaratıwshı beloklarǵa bay kóp jıllıq ósimlik esaplanadi.

    Filialda 2023-2024-oqıw jılında tiykarǵı shtatta ulıwma 65 professor oqıtıwshılar ilimiy pedagogikalıq jumıslar islemekte. Sonnan 4 ilim doktorları, 16 ilim kandidatları hám filosofiya doktorları (PhD) ilimiy dárejeli professor-oqitiwshilardı quraydı. Filialda ilimiy pedagogikalıq jumıslar islep atırǵan ilim doktorlarınıń ortasha jası 45,0, ilim kandidatları hám filosofiya doktorlarınıń ortasha jası 47,1 quraydı. 

     O`zbekstan Respublikası joqarı bilimlendiriw, ilim ham Innovatsiyalar ministrligi janındaǵı Innovatsion rawajlanıw agentliginıń Ilimiy iskerlikke tiyisli mámleketlik baǵdarlamaları sheńberinde orınlanatuǵın ámeliy hámde innovatsion joybarlar tańlawına 3 ámeliy joybarlar temaları dizimnen ótti.

          Professor-oqıtıwshılardıń ilimiy potencial-26,5 %, ortasha jası bolsa-51 jastı quraydı.

    Filialda, 4 qánigelik boyınsha 11 tayanısh doktorantlar (PhD), 1-doktorant (DSc), 6 óz betinshe izleniwshiler (PhD, DSc), 1-stajyor izleniwshi dissertaciya ilimiy-izertlew jumısların islemekte.

Filialdıń 10 nan artıq jas alımlar, professor-oqıtıwshılar doktorlıq dissertaciya jumısları boyınsha ilimiy-izertlewler alıp barmaqta.

       2023-2024- oqıw jılında Ilimiy dárejeler beriwshi Ilimiy Keńeslerde жәми 3 professor oqıtıwshılar biologiya hám ekonomika ılimleri boyınsha filosofiya doktorı ilimiy dárejelerin nıtiyjeli qorǵaǵan bolsa, 2024 jılda 3 tayanısh doktorantlar veterinariya hám awıl xojalıǵı ilimleri boyınsha filosofiya doktorı ilimiy dárejelerin nátiyjeli qorǵawı rejelestirilmekte.

      Filialda keyingi úsh jıllıqta 1-ilim doktorı hám 10 biologiya hám awıl xojalıǵı ilimleri boyınsha filosofiya doktorı ilimiy dárejeleri nátiyjeli qorǵadı.

        Filialda ámelge asırılıp atırǵan xojalıq shártnamaları tiykarında 2023-jılda 20,3 mln/so'm muǵdarındaǵı qarjılar túsirilgen.

        Usı ilimiy-izertlew joybarlarına 20 ǵa jaqın ziyrek studentler hám magistrantlar qamtıp alınǵan.